Un eremita do lugar de Solovio (onde hoxe se alza a igrexa de San Fiz de Solovio) e de nome Paio localizou, nun bosque chamado Libredón, as ruínas dun primitivo enterramento. Conteñen as que serán identificadas como tumbas do apóstolo Santiago e dos seus discípulos Teodoro e Atanasio.

Esta aparición confirma unha arraigada tradición popular que documentaran antes os monxes Beda o Venerable e Beato de Liébana. Pero faltaban estas probas. Deseguido, o rei Afonso II visita o lugar e manda edificar unha modesta igrexa, que logo reconstruirá Afonso III (ano 899). Estamos no xerme da actual Catedral e cidade de Santiago.

No século X comezan a chegar peregrinos europeos, como Bretenaldo, un franco que chegou no ano 930 e que decidiu asentarse como veciño da primitiva Compostela. Dous anos máis tarde, cara a 932, peregrinou o rei Ramiro II. Con todo, o peregrino máis famoso do século X foi o bispo Gotescalco de Le Puy, que viaxou a Compostela en compañía doutros clérigos e dun grupo de fieis de Aquitania a finais de 950.

Pouco despois, en 959, peregrina ao santo lugar o abade Cesáreo do mosteiro catalán de Santa Cecilia de Montserrat. Pediu a axuda da Igrexa compostelá para solicitar do papa a restauración da sé episcopal de Tarragona. Este trámite de intercesión incrementou o peso da sé apostólica no Reino de León e reforzou a posición de Compostela como sé prestixiosa do occidente peninsular.

A época de ouro das peregrinacións sitúase nestes séculos: Francia, Italia, o centro e o leste de Europa, Inglaterra, Alemaña, mesmo Islandia e por suposto toda a Hispania chegaban a pé, a cabalo, en barco… e eran asistidos principalmente por unha rede de hospitais fundados por reis, nobres e burgueses das cidades, sobre todo nos barrios de francos, e polos monxes de Cluny, que recibían os peregrinos nos seus mosteiros.

A historia tamén nos fala da peregrinación á tumba do apóstolo, en 1214, de san Francisco de Asís, feito que inaugura un dos capítulos máis fértiles do Camiño de Santiago: a renovación da espiritualidade occidental a través do labor educativo, evanxelizador e fraternal dos franciscanos. En Santiago, fundan o primeiro convento da Orde de San Francisco.

A maioría das institucións hospitalarias para peregrinos e pobres creáronse a través das doazóns achegadas por comunidades relixiosas, sedes episcopais, familias nobres, altos clérigos e, sobre todo, polos reis. Os monarcas fundaron gran cantidade de hospitais no Camiño de peregrinación, co que manifestaban a vontade da Coroa de exercer a virtude cristiá da caridade e de servir a Deus e a Santiago como santo patrón do reino. Nos pequenos hospitais medievais era costume ofrecer salas con doce camas, ou seis leitos dobres, en recordo dos doce apóstolos de Xesús.

Para a mentalidade medieval o peregrino era un enviado do ceo, polo que había que consideralo e tratalo coma se fose o propio Xesús Cristo. Por iso non era infrecuente que nas escenas da aparición de Xesús resucitado aos discípulos de Emaús se representase o Salvador como peregrino, con distintivos propios da peregrinación xacobea, como o zurrón e a cuncha de vieira. A ocasión máis coñecida desta identificación é o soado relevo románico do claustro de Santo Domingo de Silos (Burgos).

Na celebración do ano santo romano de 1300, o papa ofrécelles aos peregrinos a indulxencia plenaria ou o perdón dos pecados. A fins do XIV iníciase unha etapa de expansión económica que se desenvolve no século seguinte. Neste marco de crise, caos e recuperación, campesiños, burgueses, guerreiros, nobres e relixiosos peregrinan sobre todo en períodos de treguas, baixo o manto dunha cosmovisión que interpretaba a Vía Láctea como un camiño de almas rumbo ao Paraíso.

O encontro co marabilloso seduce tanto os máis humildes coma os cabaleiros. O rei Afonso XI de Castela (1325-1350) é armado cabaleiro en Compostela. Dona Isabel de Aragón (ca. 1270-1336), viúva do rei don Dinís de Portugal, peregrina en 1325 e doa a súa coroa, entre outras posesións e riquezas persoais. A comezos de 1343, chega a Compostela santa Bríxida de Suecia (1303-1373), que peregrina na compaña do seu marido, Ulf Gudmarsson, e doutras persoas. Na catedral sufriu unha visión mística, algo habitual na súa vida.

Durante o último terzo do século XIV, a Galicia costeira potenciará coa Europa atlántica unha dinámica comercial de resultados fecundos. A situación de crise padecida en Francia, Flandres, Inglaterra e outros países impulsa en Galicia un comercio internacional ligado á peregrinación por vía marítima, que terá na Coruña, porto de peregrinos, o seu máximo lugar de referencia.

Ao porto coruñés arribaron nas décadas finais do XIV e durante o século XV un gran número de barcos cargados con peregrinos de Flandres, Bretaña, Inglaterra e os países bálticos, e con mercadorías flamengas, de Andalucía, Cataluña, Xénova e Venecia. Os mesmos peiraos exportaban peixe afumado ao Mediterráneo e viño do Ribeiro con destino á Europa atlántica.

A Inquisición tamén constitúe un problema no XVI, pois as súas sospeitas afectábanlles a todos os estranxeiros, mesmo aos peregrinos xacobeos, algúns deles acusados de espionaxe. Tras a celebración do Concilio de Trento (1545-1563), a Igrexa católica reármase ideoloxicamente, coa exaltación do culto á Virxe e aos santos.

En maio de 1589, ante o temor dun ataque a Compostela por parte dos ingleses de Francis Drake, cuxos barcos atacaban A Coruña, o arcebispo Juan de Sanclemente ordenou a ocultación do corpo do apóstolo Santiago dentro do recinto do presbiterio da catedral. O seu exacto paradoiro sería descoñecido durante varios séculos, concretamente ata 1879, ano do segundo descubrimento dos restos apostólicos.

A relixiosidade barroca, empapada deste espírito contrarreformista, favorecerá a reactivación do Camiño de Santiago no século XVII, en especial durante os anos santos, aínda que na ruta terán que convivir os xacobitas con falsos peregrinos, interesados en viviren da caridade e das esmolas nas vilas e nas cidades. A Revolución Francesa de 1789 e a guerra de varias potencias europeas contra Francia motivarán un novo descenso no número de peregrinos ao final do século XVIII.

O Camiño de Santiago volverá repuntar nas décadas finais da centuria e a comezos do século XX, sobre todo grazas á acción pastoral dos arcebispos Payá e Martín de Herrera. A quebra da Guerra Civil española (1936-1939) partiu en dúas unha sociedade que tardaría en recuperar o ímpeto das peregrinacións, nunha Europa sumida en dúas guerras mundiais e na tensión da posterior Guerra Fría.

Nos anos 50 e 60, comezou timidamente a recuperación, coa creación das primeiras asociacións xacobeas de París (1950) e Estella (1963) e tamén coa celebración dos Anos Santos 1965 e 1971. O impulso definitivo chegará a partir de 1982, coa peregrinación do papa Xoán Paulo II e o seu discurso europeísta no altar maior da catedral de Santiago.

Ante esta ansiedade e a procura de novas experiencias enriquecedoras, a peregrinación tradicional a Santiago propón un cambio radical de comportamento, unha alternativa de valores humanos e universais fronte a un mundo cada vez máis globalizado, e tamén alienante e competitivo.

Neste comezo de século e de milenio a peregrinación xacobea é, máis ca nunca, un fenómeno transversal; por unha banda, espiritual e ecuménico e, por outra, aberto ao coñecemento, á amizade e á comprensión mutua. Un Camiño cuxos peregrinos contan ademais coa vivencia da paisaxe, da historia, da cultura compartida e da solidariedade.

O peregrino atópase hoxe cun espazo considerado sagrado durante séculos: o propio Camiño de Santiago e unha xeografía sacralizada que é tamén itinerario histórico e cultural. É, en definitiva, unha forma distinta de peregrinación, que non nega a tradicional, senón que lle suma os anhelos e as motivacións das sociedades contemporáneas.